---

स्वरसागर सांस्कृतिक महोत्सव

---

अर्घ्य तीसरे

क्षितिजाच्या ओढीने सुरु झालेला हा स्वरसागराचा प्रवास.. अनेक स्थित्यन्तरं.. दूरदूर पर्यंत फक्त खळाळतं पाणी.. जसजसं आत जाल तसतसं खोलवर पोहोचलेलं.. निळ्याशार पाण्याचा डोह.. तसं पाहायला गेलं तर.. आयुष्याचं पण असंच काहीसं असतं नाही.. ओढ.. स्थित्यन्तरं.. खळाळता डोह.. सगळं तसंच.. पण विचार केला तरंच बरं का.. कारण त्या अथांगतेकडे नुसतं बघायला सुद्धा आपल्या आतल्या पाण्याची पातळी समतल असावी लागते.. नाहीतर मग भरती ओहोटी आलीच म्हणून समजा..

---

ताल वाद्य कचेरी

---

सुरंजन खंडाळकर या नव्या दमाच्या गायकाने गायलेल्या श्रीकृष्ण वंदनेवर शितल कोलवालकर यांनी कथ्थक सादर करून कार्यक्रमाला दमदार सुरुवात झाली.. पारंपरिक ताल वाद्य कचेरीला जुगलबंदीने सादर होणाऱ्या मृदुंगम् , तबला, कथ्थक अशा Melodic Rhythm ची फोडणी देऊन हा कार्यक्रम सादर केला जातो..

तबला हे साथिचं वाद्य असल्याने विजयजीं नी अनेक दिग्गज कलाकारांसोबत साथ संगत केली आहे.. आणि त्यातूनच समोर आली Melodic Rhythm ताल वाद्य कचेरी या कार्यक्रमाची संकल्पना..

ताल वाद्यांवर ज्यांचं विशेष प्रभुत्व आहे असे पद्मश्री विजयजी घाटे, दाक्षिणात्य धाटणीतल्या मृदुंगम् ला बोलकं करणारे पं. श्रीधरजी पार्थसारथी, हार्मोनियम च्या सुरावटींनी मैफलित जान आणनारे मिलिंदजी कुलकर्णी, पढंत सादर करणारे सागर पटोकार, युवा गायक सुरंजन खंडाळकर, आणि सुप्रसिद्ध कथ्थक नृत्यांगना शीतल कोलवालकर.. अशा ताकदीच्या कलाकारांनी सजलेला हा कार्यक्रम उठान, पढंत, थाट, आमद, परण, पर्णश्रृंखला आणि कथ्थकचं भूषण पदन्यास असा कथा कहे सो कथक चा हा गोफ त्रितालात उत्तम रितीने बांधण्यात आलेला दिसत होता.. सागर पटोकारांच्या पढंतच्या बोलांवर थिरकणारी शितलजींची पाऊलं त्यांच्या प्रतिभेची ग्वाहीच देत होते..

श्रीमती शमा ताई भाटेंच्या सुरुवातीच्या फळीतल्या शिष्य गणांपैकी असलेल्या शितलजीं नी सुरंजनच्या स्वरांवर सादर केलेल्या बाजे रे मुरलिया या भैरवीने शेवटच्या टप्प्यात आलेला कार्यक्रम तबला मृदुंगम् आणि कथ्थक यांच्या जुगलबंदीने पूर्णत्वाला गेला..

---

स्वर ध्यास

---

मैफल होती सजलेली ती..

मोहर तू लावलीस महेशा..

सुरसंहार करीत गायलास तू..

म्हणूनी, सूर माझा सखा.!!

तीन दिवस उगाचच घुटमळणाऱ्या सुरांना आज मिळाली मुभा.. चंद्र होण्याची.. आणि मग ते बरसत राहिले चांदणचुरा होऊन.. मैफलभर..

महोत्सवाच्या शेवटच्या सत्रात या महोत्सवाचे प्रमुख सल्लागार, श्री महेश काळे यांनी गायन सेवा सादर केली.. महेशजी मारुबिहाग नावाच्या अनवट प्रदेशात शास्त्रीय संगिताशी संपूर्णपणे अनभिज्ञ असलेल्या हर एक पांथस्थाला ‘गाऊ गुणन कैसो तुमरु’ असं म्हणत सुरामृत पाजत होते..

श्रुति भावेंच्या व्हायोलिन साथीने तर मैफिलीला एक वेगळाच रंग चढला होता.. ललित कलांमधली तरलता व्हायोलिन या वाद्यामधे ओतप्रोत भरलेली पाहायला मिळते.. इतर साथ संगतीला होते; राजीव तांबे, हार्मोनियम.. निखिल फाटक, तबला.. जेम्बे आणि पखावज, प्रसाद जोशी.. ड्रम्स, अभिजीत भदे.. किबोर्ड, अनय गाडगीळ.. आणि कार्यक्रमाचं खास आकर्षण ठरलेल्या गिटारवर, रितेश ओहोळ..

मंडळी, आजकाल रंगानुसार प्रत्येक फुलाचा वार आणि देव ठरलेला असतो.. खरंतर कोणतं फुल कोणाच्या चरणांवर वाहिलं जावं याला कसली आलियेत बंधनं.. ईश्वराची हर एक कलाकृती अंतिमतः त्याच्याच पायी समर्पण्यासाठी आसुसलेली असते.. तसंच काहीसं संगीता बद्दलही आहे.. उत्तम असणारी कोणतीही संगीत कलाकृती, अंतिमतः ईश्वराच्याच पायी समर्पण्यासाठी जन्म घेत असते.. आणि महेशजीं च्या Infusion या अभिजात संगीत अभिनवाच्या सोबतीने पोहोचवण्याच्या प्रयोगाने हेच साध्य केल्याचं दिसून येतं..

घेई छंद या शास्त्रीयच्या धाटणीत गायलेल्या नाट्यगीतानंतर साश्रू नयनांनी झालेला टाळ्यांचा गुंजाराव.. आणि हळू हळू एकेका वाद्याचं infusion झाल्यानंतर we will rock you म्हणत निनादून गेलेला आसमंत.. दोन्ही नोंदणीयच..

Infusion हा एक आगळा वेगळा प्रयोग.. हिन्दुस्तानी अभिजात शास्त्रीय संगीतात वापरल्या जाणाऱ्या वाद्यांचा, काहिश्या पाश्चात्य बनावटीच्या वाद्यांशी झालेला सुंदर मिलाफ यामध्ये अनुभवयला मिळतो.. महेशजीं च्या कार्यक्रमाची खासियत म्हणजे त्यांचं प्रेक्षकांना गाण्यात प्रत्यक्ष सामावून घेणं.. शास्त्रीयची सुरावट अतिशय तन्मयतेने गाणारे रसिक प्रेक्षक त्या नंतरच्या fusion मधे देखील ताल मिसळताना दिसत होते..

स्वरगंगेच्या काठावर ‘स्व’ अर्पण करून.. देहभान विसरून गाणारी महेशजीं ची मूर्ती पाहिली की त्यांचे गुरू पं अभिषेकी बुवांची आठवण आल्याशिवाय राहत नाही.. मन्मग्न.. ध्यानस्थ.. स्थितप्रज्ञ.. जिणे गंगौघाचे पाणी हे ज्यांनी पुरतं ओळखलं होतं असे अभिषेकी बुवा.. प्रकाश किंवा तिमीर असुदे.. वाट दिसो अथवा न दिसू दे.. गात पुढे मज जाणे.. इतक्या साध्या तत्त्वज्ञानाने चालणारे असे अभिषेकी बुवा..

“सुखाच्या क्षणात, व्यथांच्या घनात.. उभा पाठीशी एक अदृश्य हात..” महेशजीं च्या गाण्यातून पं. अभिषेकी बुवांचा तो अदृश्य हात.. तो वरदहस्त.. जाणवत होता.. महेश जी आज ज्या काही शिखरावर आहेत त्याचा पाया बुवांनी त्यांच्याकडून पक्का करवून घेतला आणि आज हा त्याचाच परिपाक.. तसं पाहायला गेलं तर त्यांना कुठेच पोहोचायचं नाहीये.. त्यांना आपलं हे अभिजात संगीत लोकांपर्यंत पोहोचवायचंय..

मंडळी, स्वरसागराच्या या प्रवासात मी तुमच्या पर्यंत काय पोहोचवू शकलो माहित नाही.. पण मला मात्र बरंच काही गवसलं.. निसटून चाललेलं असं.. सोडवून घेत असलेलं असं.. सुटलेलं असं..

स्वरसागरातल्या एकूण प्रवासातला हा विसावा महोत्सव खऱ्या अर्थी विसावा देऊन गेला.. महेश काळेंच्या सूर ध्यासाने तर हर एक रज-तमाचा रखवाला शुद्ध सत्वाच्या ओढीने गाठीशी असलेल्या अभिनवाच्या सोबतच पुन्हा एकदा शास्त्रीयच्या, अभिजात संगिताच्या शोधात निघेल यात शंकाच नाही.. पंडित भवानी शंकरजींनी मनाला प्राप्त करून दिलेली दोलायनं, आज खरंतर शांत होणं अपेक्षित होती.. पण महेश काळेंनी त्या गतीत थोडी भर टाकून ती दोलायमान अवस्था किमान पुढच्या स्वरसागर रपेटी पर्यंत टिकून राहिल याची काळजी घेतली..

आपण पुन्हा भेटुयात पुढच्या महोत्सवात अश्याच एखाद्या संगीत-स्वरसागरात मनसोक्त डुंबायला अथवा काही शिंतोडे उडवून घ्यायला.. तोपर्यंत ही दोलायनं टिकवून ठेवा.. अभिजात शास्त्रीय संगिताची कास सोडू नका.. आणि संगितावर असंच अखंड प्रेम करत रहा..

-डॉ. तुषार

---

स्वरसागर सांस्कृतिक महोत्सव

---

अर्घ्य दूसरे

“आठवणींच्या गावी जाता,

अस्फुटसा तो हुंदका निमाला..

गाळलीस जी आसवे तू,

त्याचाच आज शेर झाला..”

आज पुन्हा एकदा कागद कोराच राहिला, बहुतांशी.. हातात पेन अन् कागदांचं भलं मोठं गुंडाळं असताना देखील.. मनात अनेकानेक विचार रुंजी घालत असतानाही काहीच का उतरत नाही माहितीये.. आपण आळवणी केलेली नसते शब्दांची आर्ततेने.. आजही तेच झालं.. निमित्त होतं.. मराठी गझलचा बेभान थरार अनुभवण्याचं..

---

सोबतीचा करार

---

स्वरसागर सांस्कृतिक महोत्सवाचा आजचा हा दुसरा दिवस.. कवि-गीतकार वैभव जोशी, संगीतकार आशिष मुजूमदार आणि गायक दत्तप्रसाद रानडे या त्रिवेणी संगमावर विसावून सोबतीचा करार चं १०३वं आचमन घेण्याचा आज उद्यमनगरीत छान योग जमून आला होता.. पुलवामा हल्ल्याचा उल्लेख करत, भारत भारत घोकले की भारतीय होतो आम्ही असं म्हणत वैभवजीं नी त्यांची राष्ट्रगीत ही कविता सादर करून कार्यक्रमाला सुरुवात केली..

वैभवजींच्या लेखणीतून उतरलेल्या शब्दांना आशिष मुजूमदारांनी अतिशय चपखल रितीने स्वरसुमनांच्या मालेत गुंफलेलं पहायला मिळतं.. आणि त्यावरील स्वरसाज म्हणजे दत्तप्रसाद रानडेंचा स्वर.. गझल, अभंग, कविता, मिसरा, शेर अश्या अनेकानेक रचना प्रकारांच्या सोबतीने उलगडणारा हा करार, उत्तरोत्तर अवीट होतच राहिला..

“आयुष्याला घाबरण्याचा स्वभाव नाही आई,

तुझ्या विना पण जगावयाचा सराव नाही आई..”

अशी आईला घातलेली आर्त साद.. आणि “ठाई ठाई विठाई..” च्या जयघोषाने.. साथीदारांच्या सोबतीने आणि रसिकांच्या साक्षीने या करारावर अंतिम स्वाक्षऱ्या झाल्या आणि मग तो करार रसिकांचाच होऊन गेला..

मंडळी, रंगमंचाच्या अंगा-अंगातून आज गझल अक्षरशः झिरपत होती.. त्याचेच काही थेंब तळहातावर घेऊन केलेलं आजचं हे एक आचमन..

---

शब्द सुरांचे सोबती

---

तीन दिशांना उगम पावले तीन अलौकिक ओघ

सरस्वतीने त्यांच्या भाळी लिहिले राजयोग

ललित कलांच्या महासंगमी योग्य जाहली पूर्ती

शतक उमटले दिगंत राहो अशीच त्यांची किर्ती..

मंडळी पु. ल. देशपांडे, ग. दि. माडगुळकर आणि सुधीर फडके या त्रयींचं हे जन्म शताब्दी वर्ष.. त्याचंच औचित्य साधून आयोजित केला गेलेला शब्द सुरांच्या भेटीचा एक सुरेल कार्यक्रम.. शब्द सुरांचे सोबती..

पुलं चे पुतणे, जयंत देशपांडे आणि त्यांच्या पत्नी दीपा देशपांडे यांनी भाईंच्या गत स्मृतिंना उजाळा देत दुसऱ्या सत्राची सुरुवात केली.. फक्त खाजगीतच माहित असतील अश्याच, काहिश्या मिश्किल अश्या आठवणींची पोतडी या निमित्ताने पहिल्यांदाच लोकांसमोर उलगडली गेली.. पहिल्या पावसानंतर येणाऱ्या मृदगंधाइतकाच हा स्मृतीगंधही खुळावून टाकणारा होता..

आणि त्यानंतर सुरू झाला.. शब्द सुरांचा खरा प्रवास.. ज्याचे सारथ्य करत होते श्रीधरजी फडके आणि आनंदजी माडगुळकर.. आज जुळून आलेला हा दृकश्राव्य अमृतयोग कानांना तृप्त करणारा होता..

लहानपणापासून जी गाणी ऐकतच आपण मोठे झालो आहोत, अशी बाबुजींची गाणी श्रीधरजी सादर करत होते.. एक से एक बहारदार गाण्यांनी मैफल अधिकाधिक खुलत होती.. आनंदजी माडगुळकर, गदिमांनी लिहिलेल्या काही गाण्यांच्या निर्मिती मागच्या कथा सांगत होते..

आजच्या कार्यक्रमात सादर झालेल्या गाण्यांमधे, एका बाजूला “चांदण्यात आनंदाच्या मला न्हाऊ दे रे, तुझे गीत गाण्यासाठी सूर लागू दे रे..” इतकं निरागस निवेदन होतं.. तर दुसरीकडे “गीत ये न ते जुळून भंगल्या सुरांतुनी.. तोच चंद्रमा नभात..” अश्या शब्दांत दिलेला नम्र कबुली जबाब देखील होता..

मंडळी.. “देव चोरुन नेईल अशी कोणाची पुण्याई, देव देव्हाऱ्यात नाही..” असं म्हणत सुरू झालेला हा शब्द सुरांचा प्रवास.. वेदांनाही ज्याचा अंत कळला नाही अश्या पंढरीच्या कानड्या राजाचं निर्विकार रूप मूर्तात प्रकट होत होत पूर्णत्वास गेला..

उद्या भेटुयात..

या स्वरसागरातलं शेवटचं आचमन घ्यायला..

येताय ना..!

-डॉ. तुषार

---

स्वरसागर सांस्कृतिक महोत्सव

---

अर्घ्य पहिले

दूर देशी जाण्याच्या तयारित असलेले सुरांचे ढग.. घुटमळू लागतात जेव्हा, पुन्हा पुन्हा तिथेच..
तेव्हाच खरंतर जाऊन बघावं त्यांच्या आजुबाजूला.. कारण स्वर सूर्याच्या अस्तानंतरही काही अतृप्त स्वर जेव्हा राहतात मागेच काहीतरी कारण काढून.. तेव्हा पाहून यावं तिथे एकदा.. काय सांगावं एखादा शब्द-सुरांच्या भेटीगाठीचा सोहळा चालू असेल..

पिंपरी चिंचवड सोशल ट्रस्ट यांच्या मार्फतीने दरवर्षी आयोजित करण्यात येणाऱ्या स्वरसागर सांस्कृतिक महोत्सवाला आज सुरुवात झाली.. निगडी प्राधिकरण परिसरात होत असलेला हा महोत्सव दि. २८ फेब्रुवारी १ व २ मार्च असा एकूण तीन दिवस चालेल..

त्याचाच आजचा हा पहिला दिवस..

महोत्सवाची नांदी २००४ सालचा संगीत नाटक अकादमी अवॉर्ड ज्यांच्या मानाच्या तुऱ्यांमधे मिरवत आहे.. अश्या पंडित भवानी शंकर जींच्या पखावज वादनाने झाली..

नमामि समीशा निर्वाण रुपम् या शंकर स्तवनाने श्री. उमा शंकर यांनी स्वर्य सुरुवात केली.. पंडितजींनी सादर केलेलं रुद्राष्टकम् आणि त्यांना मिळालेली पं. संगीत मिश्रा यांच्या सारंगीची जोड.. आहाहा.. असं संजयाच्या डोळ्यांनी पाहून कळणार थोडीच आहे ते..

रामायण-महाभारता सारख्या महाकाव्यांमधे उल्लेख आलेलं मृदुंग/पखावज सारखं वाद्य, पंडितजींनी अगदी सातासमुद्रापार Guinness Book अन् Limca Book of Records पर्यंत नेलं..

पंडितजींच्या घरात गेल्या सात पिढ्यांपासून संगीताचं नीरांजन अखंड तेवत आहे.. आणि आज देखील त्यांची पुढची पिढी, त्यांचे चिरंजीव श्री. उमा शंकर हे आपल्या संगीत साधनेच्या माध्यमातून त्याची ज्योत वेळोवेळी प्रखर करत आहेत..

पंडितजी ज्या ज्या वेळेस मृदुंगावर थाप मारत होते.. त्या प्रत्येक थापेगणिक उमटणारे तरंग रंगमंचासमोरचं ते तमाचं आवरण भेदून हर एक कानांना तृप्त करत होते..

पंडित भवानी शंकरजींनी मूर्तातल्या पखावजासोबतच माझ्या मन-मृदुंगाला दिलेली दोलायमान गती अजूनही तशीच आहे..

---

दुसरं सत्र सुरु होण्याआधी दीप प्रज्वलन व प्रतिमा पूजन करून औपचारिक पद्धतीने स्वरसागर सांस्कृतिक महोत्सवाचं उदघाटन झालं..

आजन्म केलेल्या संगीत सेवेचा गौरव म्हणून दरवर्षी देण्यात येणारा स्वरसागर पुरस्कार या वर्षी ग्वाल्हेर, जयपूर-आग्रा घराण्याचे ज्येष्ठ गायक पद्मश्री पं. उल्हास कशाळकर यांना प्रदान करण्यात आला.. या पुरस्काराची रोख-रक्कम त्यांनी पुलवामा हल्ल्यात शहिद झालेल्या जवानांच्या प्रति सादर अर्पण केली, तर पं. पद्माकर कुलकर्णी स्मृती गौरव पुरस्काराचे मानकरी ठरले तबलावादक श्री. मंदार प्रभुणे.

---

सूर नवा ध्यास नवा छोटे सूरवीर

---

“शब्द सुरांच्या हिंदोळ्यावर,

फुलले कळीतून गीत नवे..

सूरवीर जरी छोटे आम्ही,

तरी शास्त्रीय-सुगमचे जणू दुवे..!”

पुरस्कार वितरणानंतर सुरु झाली छोट्या सूरविरांची सुरांची शाळा.. दाता तू गणपती गजानन.. या गणेश वंदनेने उत्कर्षने बहारदार सुरुवात केली.. तर चुईमुई सईने आज सगळीकडे गाजत असलेल्या आनंदी गोपाळ मधल्या वाटा वाटा वाटा गं.. या गाण्यावर रसिकांना ताल धरायला लावला..

सूर नवा ध्यास नवाच्या या पर्वाची राजगायिका ठरलेल्या स्वरालीने गायलेलं दमादम मस्त कलंदर हे गाणं अव्वल ठरलं.. तर चैतन्यने बोबड्या बोलांमधे गायलेल्या गवळणीने डोळ्यांच्या कडा अलगद पाणावल्या..

सृष्टिसेनाचं एका तळ्यात होती हे गाणं असेल.. अंशिकाने काहिश्या western अंगाने गायलेलं शारद सुंदर चंदेरी राती हे भावगीत असेल.. किंवा स्वरालीचं लंबी जुदाई.. यातून निदर्शनास येत होती, वयाच्या मानाने या चिमुरड्यांना असलेली उत्तम तालासुराची जाण आणि त्यांचं संगीताप्रती असलेलं निरलस प्रेम..

इतक्या लहान वयात, शेकडो रसिकांसमोर live गाणी सादर करणं हे तसं पाहिलं तर अवघडच.. पण त्यांच्या स्पृहाताई मुळे त्यांचं अवघडलेपण कुठच्या कुठे पळून गेलं होतं.. आणि त्यामुळेच एक से एक हिट गाणी सादर होतच राहिली..

कार्यक्रमाचा शेवट तीन अत्यंत वेगळ्या धाटणीच्या गाण्यांच्या medley ने झाला.. संपूर्ण कार्यक्रमभर अंगावर आलेले शहारे हे बोचणाऱ्या थंडीपेक्षा, ह्या चिमुकल्या पण बाणेदार आवाजांनीच आणले होते, हे नक्की..

---

मंडळी मी तर म्हणतो.. या स्वरसागरात चिंब भिजून घ्या.. अगदी नखशिखांत भिजता नाही आलं, तरी निदान चार-दोन शिंतोडे तरी उडवून घ्याच पाण्याचे.. काय सांगावं कानापर्यंत येता येता.. या स्वरसागरातील जलाचं अत्तरही झालं असेल..

उद्या भेटुयातच..

पुढचं आचमन घ्यायला..

तयार आहात ना..!

-डॉ. तुषार